Giữa dòng sông Hậu chở nặng phù sa có rất nhiều dải cù lao xanh bạt ngàn cây trái. Từ bên bờ nhìn qua, các dải đất này như những ốc đảo xanh giữa sông nước mênh mông lộng gió. Trong số đó, lớn nhất là Cù Lao Dung mà những bô lão địa phương quen gọi là Đảo Ngọt với đơn vị hành chính cấp huyện có tám xã, thị trấn nằm cuối lưu vực sông Mê Kông, giáp Biển Đông.
Vùng đất này gắn với nhiều chiến tích trong hai cuộc kháng chiến, đồng thời còn gắn với không ít câu chuyện ly kỳ về chúa Nguyễn Ánh trong hành trình bôn tẩu và khai phá đất phương Nam.
Du khách khám phá bãi bồi ven Biển Đông
1. Tương truyền xưa kia, Cù Lao Dung bốn bề có biển bao bọc, nước mặn xâm lấn nên đất đai cằn cỗi, không thể trồng trọt, chăn nuôi; không đủ nước ngọt để sinh hoạt hằng ngày. Đời sống của những lưu dân nơi đây lao đao, khốn đốn, nhất là khi mùa gió chướng tràn về.
Khi đó, một đạo sĩ từ vùng Thất Sơn đi qua sông Hậu bằng chiếc nón lá đến với cù lao này, cám cảnh trước đời sống người dân nên đã "hóa phép" làm cho đảo đầy ắp nước ngọt quanh năm. Cái tên Đảo Ngọt ra đời từ đó.
Khi nhắc tới vùng châu thổ Nam bộ, người ta thường liên tưởng đến chín nhánh sông của sông mẹ Mê Kông đổ ra Biển Đông. Trải qua hàng trăm năm biến động địa chất, thời tiết, chín nhánh sông này đã có sự biến đổi đáng kể.
Thanh long trên đất cù lao
Đảo Ngọt ở Sóc Trăng là nơi duy nhất có tới 3/9 cửa biển hình thành nên Cửu Long giang đổ thẳng ra Biển Đông. Hiện nay, nơi đây chỉ còn hai cửa biển là cửa Định An giáp ranh tỉnh Trà Vinh và cửa Trần Đề thuộc tỉnh Sóc Trăng, còn cửa Ba Thắc nằm giữa và chia Đảo Ngọt thành hai phần đã bị dòng chảy, phù sa bồi lắng làm biến dạng, chỉ còn là con rạch nhỏ chảy ra sông Hậu cách cửa Trần Đề không xa. Đó là con rạch Cồn Tròn chảy từ Vàm Hồ vào đến Khém Sâu.
Đảo Ngọt thuở xa xưa ấy giờ là huyện Cù Lao Dung nằm giữa dòng sông Hậu mênh mang, hiền hòa.
Trong nhiều tài liệu liên quan đến lịch sử hình thành và phát triển của xứ Ba Thắc ngày xưa và nay là tỉnh Sóc Trăng, địa danh Cù Lao Dung được đề cập khá nhiều trong văn bản hành chính của thời Nguyễn và thời Pháp thuộc với các tên gọi khác nhau như Huỳnh Dung Châu, cù lao Vuông, cù lao Ông Cọp (cù lao Hổ Châu), cù lao Cồng Cộc…
2. Cù Lao Dung trước kia chỉ có ba làng là An Thạnh Nhất, An Thạnh Nhì và An Thạnh Tam. Trong thời kỳ bôn tẩu ven các vùng biển phía Nam, chúa Nguyễn Ánh (sau này là vua Gia Long) đã có một thời gian khá dài nương náu nơi đây.
Khi chưa tách lập huyện mới Cù Lao Dung, vùng đất cồn này thuộc huyện Long Phú với bốn xã: An Thạnh Nhất, An Thạnh Nhì, An Thạnh Ba, Đại Ân 1 và Nông trường 30/4 do anh hùng lao động chân đất Trần Ngọc Hoằng (Năm Hoằng) tạo lập nên.
Mô hình nông trường này lấy từ mô hình Nông trường Sông Hậu của tỉnh Hậu Giang cũ, xung quanh được kênh rạch và biển bao bọc.
Nông trường giống như một xã hội thu nhỏ, không có tệ nạn xã hội, giống cây trồng, vật nuôi được nông trường chu cấp hoàn toàn, sản phẩm nông nghiệp được bao tiêu 100%, nhà cửa, an ninh trật tự đều được nông trường lo chu toàn. Người dân cứ yên tâm sinh sống nhờ công việc trồng hoa màu và nuôi tôm sú. Nhờ đó, nhiều hộ lo cho con em ăn học thành tài.
Chuyến phà sớm rẽ sóng đưa khách bộ hành từ vàm Đại Ngãi sang xã An Thạnh 1 trong một ngày gió chướng lành lạnh. Xa xa trên dải đất màu xanh, thấp thoáng những mái ngói đỏ tươi ánh lên trong nắng mai. Chợt giật mình khi nhận ra, một vùng đất tưởng như bị cô lập giữa bốn bề sóng nước, vậy mà trong 20 năm từ sau khi tách lập huyện đã từng bước chuyển mình, dần thay da đổi thịt, khoác lên mình diện mạo mới, ngày càng giàu đẹp.
Cù Lao Dung từ trước đến nay nổi tiếng với những rẫy mía bạt ngàn. Mấy chục năm qua, cây mía có lúc thịnh lúc suy nhưng là cây trồng chủ lực đã nuôi sống và làm giàu cho hàng chục ngàn hộ dân địa phương. Tuy vậy, ở những nơi cây mía không còn chiếm ngôi đầu, chính quyền và bà con bắt đầu tìm đến những loại cây khác "ngọt ngào" hơn như: xoài, nhãn, thanh long, dừa dứa, các loại trái cây có múi...
Đến Cù Lao Dung hôm nay, du khách hẳn sẽ say đắm trước những vườn cây trĩu quả. Các loại cây trồng này đã và đang mang lại "vị ngọt" cho đời sống bà con. Những vườn cây ăn trái còn tạo điều kiện để phát triển du lịch vườn ở xã An Thạnh 1 và An Thạnh Tây. Nhờ loại hình du lịch vườn, hằng năm, Cù Lao Dung đã thu hút khá nhiều du khách trong và ngoài tỉnh.
Nằm ở vị trí cuối dải cù lao hướng ra Biển Đông là xã An Thạnh Nam có tiềm năng phát triển loại hình du lịch sinh thái, du lịch khám phá. Nơi đây có khu rừng bần ngập nước đang lấn dần ra biển, có hệ sinh thái đa dạng, phong phú, hấp dẫn với nhiều loài thực vật và động vật hoang dã (khỉ, rái cá, rắn, tôm, cua, cá, vọp...).
Đặc biệt, những đàn dơi, cò, chim chóc với số lượng hàng ngàn con, cộng với rất nhiều đàn ong rừng biến nơi đây thành điểm du lịch tuyệt vời cho những du khách yêu thiên nhiên, thích khám phá, trải nghiệm.
3. Đến Cù Lao Dung, du khách đừng quên thưởng thức một món ăn dân dã nhưng là đặc sản của xứ cồn: canh chua bần nấu cá tra bần. Đây là loại cá chỉ vùng này mới có, da trơn, hình dáng gần giống với cá tra nuôi ao nhưng lại sống ở vùng nước lợ, chuyên ăn trái bần chín và trú ngụ dưới tán rừng bần phòng hộ.
Cá này được nấu với trái bần chua hoặc nước cốt bần. Khi chín, thịt cá dai, giòn, có mùi thơm đặc trưng của bần chín, ngon không thua cá ngát hay cá bông lau vùng thượng nguồn sông Hậu.
Riêng trái bần chín dầm trong nước mắm ớt là thức chấm của nhiều món ăn hấp dẫn khác: thịt ba ba nấu chuối, cá chẽm luộc nước dừa, cá thòi lòi nướng muối ớt, khô cá đuối, khô cá khoai...
Bên cạnh đó, Cù Lao Dung còn có những điểm du lịch truyền thống, về nguồn là những di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh và cấp quốc gia, thích hợp cho những ai muốn tìm hiểu về nguồn cội. Nổi tiếng nhất là Đền thờ Bác Hồ tọa lạc tại ấp Đền Thờ, xã An Thạnh Đông, một trong tám di tích lịch sử và văn hóa cấp quốc gia của tỉnh.
Không xa Đền thờ Bác Hồ là Bia tưởng niệm chiến thắng Rạch Già ở thị trấn Cù Lao Dung, ghi dấu những chiến công oanh liệt của du kích Long Phú.
Nếu như đầu dải đất cù lao là thủ phủ trái cây thì đoạn giữa đến cuối cù lao là thủ phủ của các loài thủy sản với những ao tôm ngày đêm sáng đèn.
Trời đã xế chiều, về ngang thị trấn Cù Lao Dung, tôi nghe lòng nôn nao khi chứng kiến sự đổi thay của vùng sông nước. Với vẻ đẹp từ thiên nhiên, không khí trong lành, Cù Lao Dung mang hình dáng của một con rồng đang vươn mình ra biển. Đất cù lao không còn là ốc đảo chơi vơi giữa lòng sông Hậu mà đã bắt đầu chuyển mình.