Cây mít rất quan trọng đối với đời sống người nông dân Quảng Nam. Trên đường làng, đâu đâu cũng dễ dàng bắt gặp những cây mít tỏa bóng che mát, trái mọc chi chít từ gốc đến tận các cành cao, lúc nhúc chẳng khác nào đàn lợn con. Đến mùa mít chín, mùi hương thơm lừng lan tỏa cả khu vườn.
Trong những năm khói lửa chiến tranh, ruộng đồng bị bom cày đạn xới, kinh tế khó khăn nhiều gia đình nhờ ăn mít đã đỡ cơn đói lòng. Dưới bàn tay khéo léo của người phụ nữ miệt vườn, từ quả mít có thể chế biến thành nhiều món ăn ngon và lạ miệng.
Mít già bóc xơ đem hong trên lửa ăn vừa bùi vừa ngòn ngọt. Những buổi không đi chợ hay gặp trời mưa gió, mít non sẽ hiện diện trong các bữa cơm gia đình vùng nông thôn xứ Quảng. Qua thời gian, dần dần mít non trở thành nét văn hóa ẩm thực đặc trưng riêng.
Thế nên không riêng gì mì Quảng, cao lầu, phở sắn… mít non luôn ở trong tâm trí người xa quê, vấn vương nỗi nhớ trong những bữa tiệc ê hề thịt cá. Thế nên nhiều người tìm mua bằng được vài miếng mít non thường được bán ở chợ Bà Hoa, quận Tân Bình, TP HCM về chế biến; rồi thi thoảng lại đãi canh mít non, mít non trộn…cho những người bạn Sài Thành.
Theo kinh nghiệm dân gian, mít non không những ngon miệng mà còn giúp giải độc, điều hòa hệ miễn dịch, nhuận trường, giải nhiệt trong mùa nắng nóng… Dù chế biến món gì thì phải chọn được quả mít non không bị sâu bệnh, thớ chắc, gọt bỏ lớp vỏ xanh bên ngoài, lấy phần thịt bên trong, đem cắt miếng ngâm vào nước muối pha loãng khoảng mươi phút rồi vớt ra để ráo.
Món truyền thống của người xứ Quảng là mít non nấu canh cá chuồn. Chọn cá chuồn còn tươi nguyên, làm thật sạch, xắt từng lát vừa ăn ướp cho thấm gia vị. Phi thơm hành tím sau đó thêm nước vào nồi nấu sôi, trút cá đã ướp thấm vào. Cá sôi chừng dăm phút cho mít non vào đảo đều, nêm một ít mắm cái. Khi những lát mít màu trắng trong chuyển sang màu đục là vừa chín tới. Nêm vừa ăn, nhấc nồi xuống cho lá lốt xắt nhỏ vào.
Riêng mít non trộn là một trong những món ăn ít tốn công sức, mọi người đều có thể làm nhưng không phải ai làm cùng ngon, hấp dẫn. Mít sau khi luộc chín vớt ra rổ để ráo và xắt thành từng miếng thật nhỏ. Phi dầu ăn cho thật thơm, vàng, giòn, rưới lên mít và trộn đều với vài thìa bột ngọt, tiêu, một ít muối hầm. Bây giờ chỉ cần thêm các loại rau thơm như ngò, lá ớt non, rau răm, rau húng,… đợi khi nào ăn thì vào trộn đều với mít. Khi dọn mít ra đĩa đừng quên rắc lên ít đậu phộng rang giã tư.
Bên dĩa mít trộn vừa thưởng thức vừa lai rai câu chuyện một thời xa lắc. Cái ngày tóc còn để chỏm tụ tập chơi ô quan, trốn tìm…, đói bụng thì trèo lên tìm hái những khóm mít nhỏ chừng bằng 2 ngón tạy, chấm cùng với muối ớt hoặc dầm với nước mắm.... Cái ngày đánh trâu về tới đầu làng đã nghe mùi thơm canh mít nấu với cá chuồn. Rồi cả cái dư vị mằn mặn, ngòn ngọt, cay thơm nồng nàn của món mít trộn má làm năm xưa. Những món mít dân dã mà bao nhiêu năm qua bươn chải trên đất Sài Gòn với nhiều người cái vị quê ấy vẫn cứ đeo đẳng, không phai.
